Soms lijken hoogbegaafde kinderen  zowel op school als thuis de uitbundige nieuwsgierigheid en leerhonger te zijn kwijt geraakt die hen als peuter of kleuter zo kenmerkte. Maar vaak gebeurt onderpresteren alleen op school. Een kind leest dan bijvoorbeeld thuis al moeiteloos hele boeken, terwijl het op school nog hakkend en plakkend woordjes van drie letters leest.

Verschillende vormen en oorzaken van onderpresteren

Onderpresteren is onder je niveau presteren en niet laten zien wat je kunt. Onderpresteren komt vooral voor op school. Het begint vaak al in groep 1 of 2. Onderpresteren kent verschillende uitingsvormen en verschillende oorzaken. Meestal is er niet één oorzaak van onderpresteren, maar zijn er verschillende omstandigheden of karakterkenmerken die ertoe leiden dat een kind beneden zijn of haar kunnen gaat presteren. Denk aan:

• uit verveling en demotivatie ‘afhaken’ en in je prestaties tot stilstand komen;
• je gedrag en je leerniveau aanpassen aan wat je denkt dat acceptabel is;
• bang zijn om fouten te maken waardoor mensen mogelijk niet meer zien dat je slim bent;
• een slechte werkhouding (om je die eerder nog nooit nodig had).

Absoluut en relatief onderpresteren

Bij sommige kinderen valt duidelijk op dat ze benenden hun kunnen presteren. Het zijn 'absolute' onderprestereerders: hun schoolresultaten blijven ver achter bij het gemiddelde van de groep. Maar heel vaak wordt onderpresteren niet gezien omdat er sprake is van 'relatief' onderpresteren: de. hoogbegaafde leerling doet het gemiddeld of zelfs bovengemiddeld goed op school. Toch is er sprake van onderpresteren, want eigenlijk zouden ze nog veel betere schoolresultaten kunnen halen dan ze nu doen.

Hoogbegaafde kids kunnen hun rol van een gemiddelde leerling zo meesterlijk goed spelen, dat de leerkracht niet altijd ziet wat er aan de hand is. Zelfs als de ouders vertellen dat hun kind thuis heel anders is, kan het voor een leerkracht nog lastig zijn om het onderpresteren te herkennen. Ze zijn kampioen aanpassen.

De rol van school

Hoogbegaafdheidsspecialist Jan Kuipers is auteur van het standaardwerk Handboek hoogbegaafdheid. Hij noemt de volgende schoolfactoren die een oorzaak kunnen zijn van onderpresteren:

• een ontoereikende wijze van signalering
• een ontoereikend leeraanbod
• te weinig ruimte voor creatief denken
• te weinig aandacht voor metacognitieve vaardigheden
• ontoereikende pedagogisch didactische kwaliteiten van de leerkracht

Onderpresteren thuis afreageren

Het is belangrijk dat onderpresteren wordt herkend en dat er iets aan wordt gedaan. Want het gaat ten koste van de eigen talenten, behoeften en gevoelens. Hoogbegaafde onderpresteerders krijgen niet de kans om te bouwen aan hun zelfvertrouwen. Daar kunnen ze hun leven lang last van houden.

Nadelige effecten van onderpresteren:

• een laag zelfbeeld (kinderen gaan er zelf in geloven);
• nooit écht leren leren, om je altijd beneden je niveau werkt. Dit breekt hoogbegaafde kinderen op de middelbare school of in hun vervolgstudie vaak op;
• voortdurend druk voelen om een rol te spelen. 

Aan hoogbegaafde kinderen die onderpresteren is op school meestal niks te merken, maar ze reageren dit thuis vaak af met lastig gedrag. Ze zijn druk, gefrustreerd, snel boos, verdrietig en raken soms zelfs depressief. Voor ouders is dit een belangrijk signaal. Ze merken dat er een verschil is tussen hoe hun kind zich thuis gedraagt en hoe het op school is.

Het is belangrijk dat ouders op school aan de bel trekken als ze zien dat er een 'thuisversie' en een 'schoolversie' is van hun kind. Minstens zo belangrijk is dat de school dit signaal serieus neemt. Helaas komt het nog steeds voor dat ouders van hoogbegaafde kinderen worden weggezet als 'pusherige ouders'.

Hoe help je onderprestereerders?

Achter dat ene begrip ‘onderpresteren’ gaat dus een complexe wereld van oorzaken en uitingsvormen schuil. Er is dan ook niet één wonderpil die alle onderpresterende hoogbegaafde kinderen ‘geneest’. Dat vergt signalering, analyse, de juiste begeleiding (op school en thuis), geduld en tijd.

Het vlottrekken van onderpresteerders hoeft niet per se via de reguliere schoolvakken te gaan of of zelfs maar op school te gebeuren. Voor hoogbegaafde kinderen die onderpresteren voelt dat vaak niet veilig. Ze kunnen zich onder druk gezet voelen, waardoor ze zich nog verder ingraven in hun onderpresteerdersloopgraaf. Vaak helpt het om onderpresteerders juist op een heel andere manier uit te dagen.

Een mooi voorbeeld is een spel als schaken, dat onderpresteeders spelenderwijs op een heleboel verschillende manieren triggert. Omdat het een spelletje is, voelt het veilig voor hoogbegaafde onderpresteerders. Dat willen ze wel eens uitproberen. Eenmaal gegrepen door het complexe spel, kunnen ze langzaam weer helemaal ‘aan’ gaan. Zo kan schaken - zowel op school als thuis - een mooie sluiproute bieden om vastgelopen kinderen weer vlot te trekken en te laten (her)ontdekken dat ze leren wél leuk vinden.