Waarom je (niet) op je handen moet zitten

Chessity is een fantastische manier om (beter) te leren schaken. Maar één ding leer je er niet van: op je handen zitten. ‘Op je handen zitten’ is het advies dat trainers vaak aan beginnende schakers geven om te voorkomen dat ze te snel een stuk vastpakken. Want in het schaken met een bord en stukken geldt de regel: aangeraakt is zetten.

In Chessity kun je rustig een stuk aanklikken. Je kunt het zelfs over het bord laten bewegen tot je een geschikt veld hebt gevonden, of het weer terugzetten en een ander stuk oppakken. Geen probleem allemaal. Maar schaak je met een echt bord en echte stukken, dan kun je daarmee behoorlijk in de problemen komen. Als je dan eenmaal een stuk hebt vastgepakt, móet je met dat stuk een zet doen. Ook als je erachter komt dat je alleen maar een domme zet kunt doen…

Denken met je handen

Waarom is het voor beginnende schakers eigenlijk zo moeilijk om van die stukken af te blijven voordat ze weten welke zet ze willen doen? Dat heeft met meerdere factoren te maken. Voor iedereen die begint met schaken – jong en oud – geldt: het is gewoon hartstikke lastig om te bedenken hoe de situatie wordt nadat je een zet hebt gedaan. Je krijgt het plaatje maar niet duidelijk in je hoofd. En dan helpt het als je even je stuk kunt oppakken en het een beetje boven het bord kunt laten zweven. Je ziet ineens veel meer. Dit is een kwestie van trainen. Veel partijtjes schaken en veel oefenen op Chessity - je zult merken dat het je steeds beter lukt om het beeld te vormen vóórdat je zet. In schaaktermen heet dat: je ontwikkelt bordvisie.

Voor jonge kinderen is de ‘aanraken is zetten’-regel extra lastig. Kinderen zijn van nature impulsief: eerst doen, dan denken. Schaken is een spel waarbij je logisch moet kunnen nadenken. En dat is iets wat kinderen pas vanaf een jaar of zeven langzaamaan beginnen te leren. Daar komt nog bij dat jonge kinderen nog erg ‘tactiel’ zijn ingesteld: tasten en vastpakken is voor hen een belangrijke manier om prikkels binnen te krijgen en informatie te verwerken. Beweging is essentieel bij cognitieve taken. Ze ‘denken’ bijna letterlijk met hun handen.

Ga op je handen zitten – is dat eigenlijk wel zo’n goed advies?

Bij elk jeugdschaaktoernooi hoor je het trainers en ouders tegen de schakende kinderen zeggen: ‘Ga op je handen zitten!’ Je kunt geen schaakboek openslaan of schaakwebsite lezen of je komt deze tip wel tegen. Door op je handen te gaan zitten, duurt het domweg enige tijd voor je met je hand bij het bord bent en moet je hand vrij bewust naar het stuk bewegen. Het lijkt dus een ideale truc om te voorkomen dat kinderen te snel zetten. Maar is dat wel zo?

Om eerlijk te zijn: dat valt nogal tegen. Probeer het maar eens uit. Ga maar eens een tijdje op je handen zitten. Wat valt je op? Juist: het zít helemaal niet lekker. Het is een nogal krampachtige houding, die ook nog eens de bloedsomloop afknelt. Bovendien moet je stil blijven zitten als je op je handen zit. Dat is iets wat kinderen tot een jaar of acht (en ook veel oudere kinderen, vooral jongens) nog niet zo lang kunnen doordat hun zenuwstelsel nog niet voldoende is gerijpt. Is het gek dat de meeste schakertjes het niet langer dan een halve minuut volhouden om op hun handen te zitten?

Het idee achter ‘op je handen zitten’ is natuurlijk wél goed: dwing jezelf om niet meteen te zetten maar denk eerst even na. Controleer of je wel een veilige zet doet. Lukt je dit niet op mentale kracht, dan maak je het je handen gewoon onmogelijk om gelijk naar het bord te gaan. Door er letterlijk op te gaan zitten bijvoorbeeld. Maar ja, dat zit dus niet fijn.

Wat dan wel? Een paar alternatieven:

• Leg je handen op je bovenbenen en schuif je stoel zo veel mogelijk naar voren. Om een zet te doen, moet je eerst je hand onder de tafel vandaan halen.

• Draag een hoodie met een kangoeroezak aan de voorkant en doe beide handen in die buidelzak.

• Gebruik een tangle. Een tangle is soort slangetje opgebouwd uit verschillende segmenten die je eindeloos kunt blijven bewegen. Door te friemelen met een tangle worden niet alleen de handen actief bezig gehouden, het verbetert ook de concentratie en maakt veel kinderen rustig.

Ook iets om bij stil te staan: op je handen zitten en de hierboven genoemde alternatieven zijn prima tips die beginnende schakers helpen om te voorkomen dat ze wat al te impulsief een stuk aanraken of gaan zetten. Maar het verandert ze niet gelijk in diepe denkers, die lang over hun zetten nadenken en minder snel spelen. Dan kán ook helemaal niet. Beginnende schakers hebben nog zo weinig schaakkennis en -ervaring, dat ze domweg amper zaken hebben waarover ze na kúnnen denken. Het heeft geen zin om hen te 'dwingen' langer na te denken. Sterker nog, de kans bestaat dat ze daardoor een hekel krijgen aan schaken.

Spelen zonder aanraken is zetten

Moet je echt altijd spelen met de regel ‘aangeraakt is zetten’? Nee natuurlijk niet. Het is een officiële regel die dus geldt bij officiële partijen. Bij een vriendschappelijk potje schaak kun je hier best wat soepeler mee omgaan. Net zoals je kunt afspreken dat je een slechte zet mag terugzetten.

Het is wel handig om dit voor de partij even goed met elkaar af te spreken. Als je niets afspreekt, gaan schakers er over het algemeen vanuit dat er volgens de officiële regels wordt gespeeld. Als je wilt voorkomen dat een partijtje schaak tussen broertjes en zusjes of tussen vriendjes op een flinke ruzie uitdraait, is het verstandig om de huisregel in te stellen dat ze altijd moeten afspreken of er wordt gespeeld met ‘aanraken is zetten’.

J’adoube: aanraken is recht zetten

Er is een uitzondering op de ‘aanraken is zetten’-regel. Die kom je tegen als je een stuk netjes midden op zijn veld wil zetten, of als je een omgevallen stuk weer rechtop zet. Dat mag je doen voordat je je zet speelt. Je moet dat wel aankondigen. Voordat je het stuk pakt, leg je uit dat je het even gaat rechtzetten. Hier is een speciale (Franse) term voor, die schakers wereldwijd gebruiken: j’adoube. Dat spreek je uit als ‘sjahdoebe’. Als je per ongeluk een stuk aanraakt, moet je dit ook zo snel mogelijk zeggen. In het Frans of gewoon in het Nederlands, dat maakt niet uit. Als je niets zegt, moet je met het aangeraakte stuk zetten.

In de 6e ronde van het Kandidatentoernooi in Moskou ging grootmeester Hikaru Nakamura hiermee deze week de mist in. Hij pakte zijn koning vast en liet die even later weer los (zonder te zetten). Pas toen zijn tegenstander Levon Aronian protesteerde, zei Nakamura dat hij het stuk wilde rechtzetten. Aronian riep de scheidsrechter erbij en kreeg gelijk. Nakamura moest daarna verplicht met de koning zetten, waardoor hij de partij verloor...

Valsspelen met j’adoube

Het is natuurlijk niet de bedoeling dat je j’adoube gebruikt omdat je ontdekt dat je een domme zet aan het doen bent. Dat zou valsspelen zijn. De Joegoslavische grootmeester Milan Matulovíc deed dit in 1967 in een partij tegen István Bilek. Matulovíc speelde een verliezende zet, maar zei snel “j’adoube” en zette zijn stuk terug. Zijn tegenstander protesteerde bij de scheidsrechter, maar die had het niet gezien. Een paar maanden later haalde Matulovíc dezelfde stunt uit, tegen dezelfde tegenstander. Het leverde hem de bijnaam ‘J’adoubovic’ op.

Over j'adoube bestaat ook een schaakmopje:

Er waren eens twee wetenschappers die poolonderzoek deden. De een zat ergens op de Noordpool. De ander was op de Zuidpool aan het werk. Ze speelden samen een partij correspondentieschaak. (Dit verhaal speelt zich af voordat internet was uitgevonden. Met correspondentieschaak stuur je de tegenstander een brief om te vertellen welke zet je speelt).

Het duurde natuurlijk erg lang voor de post van de Noordpool bij de Zuidpool aankwam en andersom. De partij was dus al jaren bezig toen de stelling eindelijk een spannend begon te worden. De wetenschapper op de Noordpool bedacht een heel slimme zet, waarbij hij een toren offerde. En toen begon het lange wacht op post van zijn tegenstander. Wat zou hij spelen? Zou zijn tegenstander een goede tegenzet hebben?
Het duurde meer dan negen maanden voordat de wetenschapper in de verte sledehonden hoorde blaffen. Daar kwam de postbode met de langverwachte brief van de Zuidpool. De man sprong op, rende naar buiten en scheurde de envelop open. Op het blaadje waar de antwoordzet had moeten staan, stond slechts: J’adoube.

Bronnen:
Chess: Be the King! - Ellisiv Reppen
This Crazy World of Chess – Larry Evans

© illustratie: Freepik.com