Schaken, het brein en blunders op maat

Wat doet schaken voor het brein? Welke rol speelt kunstmatige intelligentie in het (leren) schaken? Die vragen kwamen woensdag aan de orde tijdens een seminar over dit onderwerp in Leiden, waar de tiende ronde werd gespeeld van het Tata Steel Chess Tournament. Een van de sprekers was Janton van Apeldoorn, oprichter van Chessity. Hij praat je bij.

Schaken, breinontwikkeling, kunstmatige intelligentie… interessante onderwerpen!

“Héél interessante onderwerpen, inderdaad. En de organisatie had een zeer deskundige groep sprekers bij elkaar gebracht. Zo hield professor Erik Scherder, de bekende neuropsycholoog aan de VU Amsterdam, een fantastisch verhaal over wat schaken met het brein doet.”

En, wat doet schaken met het brein?

“Scherder toonde wetenschappelijk onderzoek dat duidelijk maakt wat er allemaal in het brein gebeurt als je aan het schaken bent. Hij had er plaatjes bij die precies lieten zien welke gebieden in het brein geactiveerd worden met schaken. Door te schaken bouw je cognitieve reserves op in je brein, die je later in het leven – als het allemaal wat achteruit gaat – kunt aanspreken om je te beschermen tegen ouderdomsziekten. Kinderen hebben volgens Scherder een verrijkte omgeving nodig van muziek, schaken, beweging en andere uitdagingen om het brein in complexiteit te laten toenemen.”

Zelf noem je schaken vaak ‘een geschenk voor het brein’.

“Ja, ik heb zelf als kind ervaren wat schaken voor je hersenen kan betekenen. Ik ben geboren met een zuurstoftekort en had daardoor grote problemen op school. Door schaken heb ik zelf ervaren dat mijn brein is beter gaan functioneren en is het allemaal toch nog goed gekomen. Dat is ook de reden dat ik zeven jaar geleden met Chessity ben begonnen: ik wil zo veel mogelijk kinderen dit ‘geschenk voor het brein’ geven.”

Door te schaken bouw je cognitieve reserves op in je brein, die je later in het leven – als het allemaal wat achteruit gaat – kunt aanspreken om je te beschermen tegen ouderdomsziekten 

Welke rol speelt kunstmatige intelligentie hierbij? Want dat was ook een thema tijdens het seminar.

“Hoogleraar Jaap van den Herik van de Leidse Universiteit zette de ontwikkeling van computers in het schaken uiteen. Van de eerste computer die erin slaagde om een menselijke schaker te verslaan tot de schaakcomputers die nu elkaar verslaan. In de jaren tachtig waren de geleerden van mening dat intuïtie ons uniek maakt; daarom zou de computer nooit van ons kunnen winnen. Inmiddels weten we dat door meer rekenkracht de computer voorbij de horizon van intuïtie komt en daarmee in besliskracht de mens kan overstijgen.
Verder liet Van den Herik uitgebreid zien wat er tegenwoordig allemaal al mogelijk is op het gebied van kunstmatige intelligentie en deep learning. ”

Chessity past kunstmatige intelligentie toe bij het leren schaken. Dat is weer wat heel anders dan een computer zo goed mogelijk laten schaken. Wat was jouw verhaal?

“Bij ons draait het om de ‘blunder op maat’. Er schaken maandelijks 20.000 kinderen op ons platform, die het spel allemaal nog aan het leren zijn. Om die te verslaan is een engine uit 1980 al meer dan sterk genoeg. Dus daar gaat het niet om. De uitdaging die wij zijn aangegaan met kunstmatige intelligentie is het omgekeerde: verplaats je in het kind. Hoe kunnen we de computer leren om ‘blunders op maat’ te maken zodat een kind er iets van kan leren?

Kunstmatige intelligentie creëert een paradijs voor het leren

Wat levert het op om computers op maat te laten schaken?

“Het creëert een paradijs voor het leren. Neem één zet met een paard. Daar kun je al zó veel informatie uit halen: beheerst een kind de paardensprong? Laat hij zijn stukken al samenwerken? Hoe veel zetten diep denkt het kind? Kan hij zich al in iemand anders, zijn tegenstander, verplaatsen? Kinderen die leren met Chessity doen allemaal duizenden zetten per maand. Die data leveren ontzettend veel informatie op over hoe het brein van het kind zich ontwikkelt. Je kunt er precies uit opmaken hoe die ontwikkeling is.
Door dat te vertalen naar kunstmatige intelligentie, hebben we het beste platform om te leren schaken ontwikkeld. Onze robots - visueel vertaald naar het kindvrienlijke robotje Chessto -  nemen ons inmiddels veel taken uit handen. Naast de blunder op maat gaan ze letterlijk een gesproken dialoog aan met leerlingen. Creëren ze taken op maat voor de leerling en maken ze voor de leerkracht inzichtelijk hoe de leerling zich ontwikkelt. Zo biedt kunstmatige intelligentie een onovertroffen meerwaarde.”

De schaakprojecten die ontstaan in het verlengde van Tata Steel Chess bieden kinderen een verrijkte omgeving

De organisatie van het Tata Steel Chess Tournament houdt elk jaar in het nevenprogramma een seminar of symposium met een heel inhoudelijke invalshoek. Hoe belangrijk is dat voor het schaken in Nederland?

“Dat is héél waardevol. Tata Steel Chess doet veel meer voor het schaken dan alleen het toernooi in Wijk aan Zee organiseren. We hebben natuurlijk een fantastisch Tata Steel Chess Festival achter de rug, waar we honderden kinderen schaakles hebben gegeven en er hebben via Chessity bijna 1000 schoolkinderen meegedaan aan de nieuwe online Tata Steel Chess-toernooien voor kinderen.
Maar ook zo’n symposium met de wetenschappelijk kant van schaken en leren schaken is heel belangrijk, omdat het laat zien wat schaken kan betekenen en hoe verschillende disciplines daarin samenkomen en elkaar kunnen versterken.
Door met het toernooi ‘on tour’ te gaan naar twee andere speelsteden, verspreidt het ‘schaakvirus’ zich naar steeds meer plaatsen in Nederland. Overal in het land ontstaan nieuwe initiatieven, met name rond jeugdschaken. Johan Wakkie heeft daar gisteren ook over verteld en heeft samen met Kees Hoogeveen de film 'Nederland schaakt' gemaakt om al die intiatieven in beeld te brengen. Erik Scherder was ook lovend over al die schaakprojecten, waarmee ook veel kinderen worden bereikt die een achterstand hebben omdat ze niet in een verrijkte omgeving opgroeien. Het is echt fantastisch wat er in het verlengde van Tata Steel Chess allemaal ontstaat in Nederland.”

Klik op onderstaande afbeelding om de film Nederland Schaakt! te bekijken.
Vanaf 2:52 legt Erik Scherder uit schaken doet met het brein: