Schaakrecords en andere schaakfeitjes

Als trouwe bloglezer heb je intussen een hoop kennis vergaard over de schaakwereld. Als je gevraagd wordt om drie wereldkampioenen te noemen, is dat een eitje voor je. Moet je wat vertellen over verschillende vormen van schaken die er zijn (bijvoorbeeld snelschaken, simultaanschaak of conditieschaak), dan kun je zo vijf minuten volpraten.

Ook over het spel zelf ben je meer te weten gekomen. Je bent op de hoogte van speciale regels in het schaken (bijvoorbeeld aanraken is zetten en contact maken is slaan) en tevens heb je een hoop trucjes voorbij zien komen waarmee je je tegenstander in een schaakpartij zou kunnen verrassen. Denk bijvoorbeeld aan de schaakverslagen van het grote schaaktoernooi in Wijk aan Zee, Tata Steel Chess 2017 (hier en hier kun je nog eens lezen welke trucjes de beste schakers van de wereld gebruiken om hun partij te winnen).

Schaakweetjes en -feitjes

Naast al deze bovenstaande informatie is het altijd leuk om bijzondere schaakfeitjes met anderen te delen. Een aantal ben je in de afgelopen blogs al tegengekomen. Zo weet je bijvoorbeeld dat Sergey Karjakin op 12-jarige leeftijd grootmeester werd en daarmee de jongste speler ooit is die dit heeft bereikt.

De jongste schaakmeester op dit moment is de 11-jarige Praggnanandhaa. Dit jaar deed hij mee aan Tata Steel Chess. Zou het hem lukken om het record van Karjakin te verbeteren? Hij heeft hiervoor nog meer dan een jaar de tijd. © Jacqueline Wouda

De jongste wereldkampioen? Een makkie voor je, dat is Garry Kasparov! Op 22-jarige leeftijd onttroonde hij Anatoly Karpov (je weet wel, die coole grootmeester). De langste schaakpartij ooit? Dat heb je twee weken geleden nog kunnen lezen: 269 zetten!

Wat hebben deze drie bijzondere schaakfeitjes met elkaar gemeen? Het zijn allemaal records! Het schaken zit er vol mee en het gaat wat ver om deze allemaal te noemen in één blog. Daarom wil ik er in deze blog een paar opmerkelijke uitlichten.

Langste schaakpartij ooit

Met een zettenaantal van 269 is de partij tussen Nikolic en Arsovic (Belgrado, 1989) de langste ooit. Qua duur is dat de partij tussen Stepak en Mashian (Tel Aviv, 1980). Zij zaten maar liefst 24 uur en 30 minuten tegenover elkaar! Hierbij moet wel worden aangetekend dat partijen die voor het jaar 1850 gespeeld zijn, niet zijn meegeteld. Zoals je vast nog wel weet, werd toen namelijk niet met een klok geschaakt. Partijen konden zelfs dagen duren.

Hieronder de slotstelling van die partij:

Stepak, Y - Mashian, Y 

Zwart gaf het op, omdat hij de pion niet meer kan stoppen. Zwart kan weliswaar op verschillende manieren schaak geven (zie de groene pijlen) en daarmee voorkomen dat wit direct promoveert, maar daar heeft wit sterke antwoorden op:

In beide gevallen heft wit het schaak op door de dame tussen te plaatsen met tegenschaak! Zwart moet wel dames ruilen, want anders slaat wit de volgende zet de zwarte dame. Na de ruil gaat wit een nieuwe dame halen en met de dame tegen koning mat zetten. Je weet nog wel hoe dat moet, toch?

De langste partij in een wereldkampioenschap is die tussen Viktor Kortchnoi en Anatoly Karpov (Baguio City, 1978). Na 124 zetten kwamen de heren remise overeen:

Kortchnoi, V - Karpov, A

Zwart staat pat!

Kortste schaakpartij ooit

Je kan iemand al in twee zetten schaakmat zetten. Daar heb je wel flink wat hulp van je tegenstander bij nodig:

Dit mat komt zelden voor, want wit moet best dom doen om dit te laten gebeuren. Niet voor niets staat dit mat ook wel bekend als het gekkenmat.

Toch zal dit matbeeld wel een paar keer op het bord zijn verschenen. Echter, in partijen tussen sterke schakers zal je dit niet tegenkomen. Of toch wel? Kijk eens naar de volgende stelling, afkomstig uit een schaaktoernooi dat twee maanden geleden in Gibraltar plaatsvond. Hier zien we dat Hou Yifan, de beste schaakster van de wereld, precies dezelfde pionzetten met wit heeft gespeeld als in het fragment boven:

Hou, Yifan - Lalith, B

Omdat zwart op de eerste zet de pion voor zijn dame twee velden vooruitgeschoven heeft, heeft hij geen kans gehad om het gekkenmat uit te voeren. Nu dreigt hij wel mat! Wit schoof daarom de pion voor de dame een veld naar voren (zie groene pijl) om zo een luchtgaatje te maken voor de koning. Toch duurde de partij niet heel lang meer. Op zet 5 gaf Hou Yifan op!

Als je dit ziet, denk je misschien dat die heel sterke schakers helemaal niet zo goed zijn. Toch is hier iets anders aan de hand. Hou Yifan was het niet eens met de manier waarop de indeling werd bepaald tijdens het toernooi (dus tegen wie je het in welke ronde moet opnemen) en liet daarom uit protest de partij verloren gaan.

Het gebeurt vaker dat spelers uit protest hun partij opzettelijk verliezen. Ook zie je dat spelers heel snel remise overeenkomen om zo bijvoorbeeld een goede eindklassering in een toernooi veilig te stellen of gewoon omdat beide spelers na een lang toernooi snel naar huis willen.

Om bovengenoemde redenen zijn er eigenlijk een heleboel ‘kortste partijen’ gespeeld. Laten we de remises en opzettelijke verliespartijen buiten beschouwing en gaan we op zoek naar miniatuurtjes van grootmeesters, dan komen we ergens! Het is uitgerekend oud-wereldkampioen Viswanathan Anand die de kortste verliespartij op zijn naam heeft staan. Na het uitvoeren van wits 6^e zet, legde hij zijn koning om:

Zapata, A - Anand, V

Anand, tijdens het spelen van deze partij (1988) nog geen wereldkampioen maar wel een heel sterke schaker, gaat hier zijn paard verliezen. Het paard wordt op dit moment gepend. Dekken met de pion heeft geen zin, want dan valt de pion het paard nog een keer aan:

Aanval op een gepend stuk! 

Anand was van plan om het paard met de dame te dekken:

Nu is het paard dat twee keer aangevallen staat, twee keer gedekt. Belangrijk is ook dat zwart met de damezet het paard ontpent. Het paard kan op de volgende zet weggehaald worden, zonder dat dit zwart punten kost. Wit zou de zwarte dame kunnen slaan, maar dan slaat zwart de witte dame terug. Gelijke ruil.

Helaas voor Anand krijgt hij de kans niet om zijn paard weg te halen. Wit gaat namelijk de dame aanvallen en dat is erg vervelend:

De dame moet weg, maar tegelijkertijd de pion blijven verdedigen. Laat zwart de pion in de steek dan gebeurt er dit:

Dubbele aanval met het paard!

Blijft de dame de zwarte pion dekken, dan is er een ander probleem:

Het paard staat weer gepend en door het gepende stuk aan te vallen, wint wit materiaal. 

Een vervelende nederlaag voor zo’n grote speler, maar Anand nam revanche! Ruim 24 jaar later kreeg de Indiër namelijk de kortste winstpartij in een wereldkampioenschap op zijn naam! In 2012 versloeg hij uitdager Boris Gelfand in 17 zetten:

Anand, V - Gelfand, B

Anand staat een toren en een pion tegen een loper achter. Dat is echter niet het belangrijkste. De dame van Gelfand kan namelijk geen kant meer op. Stukken die in de hoek staan hebben weinig ruimte om te bewegen en kunnen daarom makkelijk ingesloten worden. Wit gaat dit doen door op de volgende zet de loper verplaatsen, waardoor de toren de dame aanvalt. Een aftrekaanval dus! Zwart kan nog met heel ingewikkeld spel de schade beperken, maar ook dan is de stelling die overblijft niet meer te redden. Gelfand besloot dus geen energie te verspelen en gaf de partij op.

Schaakcuriosa

Bepaalde trucjes of zetten komen heel vaak voor, terwijl je andere heel zelden ziet. Zeldzame gebeurtenissen die op het schaakbord plaatsvinden worden ook wel schaakcuriosa genoemd. In Nederland hebben we met Tim Krabbé een groot verzamelaar van deze schaakcuriosa. Bijzondere matten, bizarre blunders, rokades in het eindspel: het is slechts een greep uit de vele vermakelijke onderwerpen die op zijn website aan bod komen. 

Uiteraard is er ook ruimte op de site gereserveerd voor bijzondere records. Zo krijg je antwoorden op vragen als: Wat is de langste partij zonder slagzet? Welke partij leidde het snelst tot pat. Wat is het recordaantal slagzetten op rij in een partij?

Hieronder de eindstelling van de langste beslissende partij zonder dat er ook maar een stuk geslagen is:

Nuber, R - Keckeisen, R

De 31^e zet van wit is een sterke geweest. Zwart kan het schaak alleen nog maar opheffen door de pion en/of de dame tussen te plaatsen (zie de rode pijlen), maar veel lost dit niet op. Wit slaat de pion en de dame waarna zwart mat staat:

Mat van dichtbij!

Simultaanschaak

De records die tot nu toe aan de orde zijn gekomen, zijn allemaal gevestigd in klassiek schaak (partijen met serieuze bedenktijd; zie ook de blog Schaken, een kwestie van tijd). Zoals je weet zijn er ook andere vormen van schaken mogelijk en daarin zijn eveneens records te halen. Zo heeft iemand een paar maanden geleden een heel bijzondere prestatie neergezet in de discipline simultaanschaak, maar daarover zo meer.

In een simultaan speelt een persoon tegen meer dan één tegenstander tegelijk. Misschien heb je zelf wel eens meegedaan aan een simultaan. In dat geval heb je het vast en zeker opgenomen tegen een sterke speler. Bijvoorbeeld tegen de clubkampioen of een (groot)meester. Vaak speelt zo’n topper tegen 20 tot 30 tegenstanders tegelijk. Na zo’n 2 tot 3 uur spelen zit de simultaan er dan meestal op. Dit geldt echter niet voor de wereldrecordhouder simultaanschaak! 

Grootmeester Ehsan Ghaem Maghami uit Iran speelde in februari 2011 namelijk tegen 604 tegenstanders tegelijk en had daar maar liefst 25 uur voor nodig! Hij won 580 keer, speelde 16 keer remise en verloor slechts 8 maal. Met een score van 97,35% voldeed hij ruimschoots aan de eis van minimaal 80%. Hieronder zie je hoe deze recordpoging eruitzag. Vanaf 3 minuut 10 begint de simultaan:

Zeer indrukwekkend, maar wat te denken van de prestatie van grootmeester Timur Gareyev uit Oezbekistan (nu woonachtig in Amerika)? Hij is sinds 4 december 2016 de nieuwe wereldrecordhouder blindsimultaanschaak. 

Niet alleen nam Gareyev het op tegen een heleboel tegenstanders tegelijk, hij deed dit ook nog eens zonder dat hij de stellingen op de borden kon zien. Hij moest de zetten die zijn tegenstanders uitvoerden namelijk allemaal uit zijn hoofd doen! Na 19 uur en 9 minuten spelen, behaalde hij 35 overwinningen, 7 remises en 6 nederlagen. Hiermee zat hij net boven de vereiste score van 80%, waarmee het oude wereldrecord uit 2011 van de Duitser Mark Lang (die het tegen 46 spelers opnam) uit de boeken is verdwenen. 

Grootmeester Gareyev in actie tijdens zijn wereldrecordpoging blindsimultaanschaken © Lennart Ootes

Zoals ik al eerder aangaf, zijn er nog heel veel meer (bijzondere) records in het schaken gevestigd dan de records die ik in deze blog genoemd heb. Ben je nieuwsgierig geworden? Neem dan eens een kijkje op Wikipedia  (Engelstalig), de Amerikaanse website Chess.com of op de site van Guiness World Records. Zie jij kansen om een record te verbeteren?